Wieringen een eiland vol geschiedenis

Categorieën

Waddengastronomie

Voormalig eiland

met sporen uit de IJstijd

Voor een bezoek aan dit bijzondere eiland hoef je de boot niet te nemen. Het voormalig eiland Wieringen is 800 jaar lang een eiland geweest. Door de doorbraken van de Zijpe, het Heersdiep en het Marsdiep raakte het geïsoleerd. Terugwinning lukte niet. Het eilandbestaan zorgde ervoor dat de scheepvaart en visserij heel belangrijk werd. Er werd gevist op de Noordzee en de Zuiderzee. Het glooiende landschap, de hoogteverschillen en de verre kijk over het Wad. Dit maakt Wieringen bijzonder. Je waant je in de oudheid en ontdekt vernieuwers. Van traditie tot innovatie en van ondernemers tot historisch landschap en natuurgebieden met vele vogelsoorten. Wanneer je dwaalt over de kronkelpaadjes en een heuvel beklimt zie je hier bijzondere waddenluchten. Wieringen is een voormalig Zuiderzee-eiland en heeft niet zoals de Waddeneilanden strandwallen, strand of duinen.

Ondergronden uit de IJstijd

Geologen hebben op Wieringen oude ondergronden gevonden. Ondergronden zijn al het gesteente wat zich onder het aardoppervlak bevindt. De heuvel Wieringen is al 15.000 jaar oud. Bij het smelten van het landijs en het onderlopen van de lagere delen was de keileembult nog steeds bewoonbaar. Wieringen bleef boven water en werd een eiland. Het landschap is ontstaan door voortgestuwde ijsmassa’s die de bevroren ondergrond meenamen. Deze gletsjers bereikten Nederland en door de opgeduwde ondergrond, ontstonden er stuwwallen op Wieringen en ook op Texel. Het keileem uit Scandinavië is beeldbepalend voor het landschap. Na de Zuiderzeewerken en de aanleg van de Afsluitdijk, werd Wieringen omsloten. Het eiland was vanaf die tijd geen eiland meer.

Al duizenden jaren is Wieringen boerenland. Men leefden eerst van het verzamelen van planten, de jacht en de visvangst. Er was zo voldoende voedsel te vinden. Toch was er, met de droge gronden zoals de strandwallen en de hoge oevers ruimte voor akkerbouwbedrijven. De nattere delen waren geschikt voor het vee. De akkers op de zandgronden waren geschikt voor de boerderijen. Er werd haver, rogge en gerst verbouwd en ook raapzaad, erwten en tuinbonen. Wanneer de oogst van de akkers af was, mocht het vee de rest afgrazen. De mest zorgde voor vruchtbare akkers. Oeral- of overalweiden werd dit genoemd. Later werden akkerbouw en veeteelt meer gescheiden. Vanwege de hoge ligging konden er geen slootjes worden gegraven. Men maakte tuinwallen. Op Wieringen waolkes genoemd. Opeengestapelde grasmatten volgens een beproefde techniek. Planten die op de wallen groeien geven de stevigheid en schapen zijn beschut voor de soms harde wind die er waait.

Het gebied veranderde in waddengebied door het ontginnen van veen. De turfwinning zorgde voor nog meer ontwatering. Door de stijging van de zeespiegel werd het veen overspoeld. De zandplaten die opslibden vormden de kwelders. Deze kwelders werden door de boeren gebruikt als weidegrond. Vooral schapen werden daar gehouden. Er zijn botresten van geiten, runderen en varkens gevonden, maar de meeste botten zijn van schapen. De visvangst en vogeljacht bleef belangrijk voor de voedselketen in dit gebied. Ook werden er eendenkooien aangelegd. Met lokeenden werden wilde eenden binnengelokt en via een pijp gevangen. Het gezegde de pijp uitgaan, komt hier vandaan.

De echte haven werd pas in begin 20e eeuw aangelegd. Daarvoor werden de schepen op het strand bij Westerland getrokken, of lagen ze bij Den Oever en De Haukes aan de dijk afgemeerd.

Vikingen en Noormannen

Het gebied was vooral moeras met zoete en zoute kwelders dat regelmatig werd overspoeld. De zeevaarders uit Scandinavië verschenen rond de 8e eeuw. De Noormannen en Vikingen, deels bekend als handelaren, waren ook rovers. Door een vondst van de zilveren Vikingschat bleek dat Wieringen een Vikingeiland is geweest. De handelsroute richting de Vlie, werd door de Vikingen bewaakt.

Handelsroutes

Naast telen, jagen en vissen werden ook gereedschap, messen en netten gemaakt. En verder was het bewerken en verwerken van voedsel heel belangrijk. De handel van deze producten ging via de zee naar andere Noordzeekusten. De handel bestond ook uit ruil, als uitwisseling van goederen, personen en diensten. Later werden er vanuit dit gebied meerdere verbindingen gelegd in de vorm van handelsroutes. De Verenigde Oost-Indische Compagnie voer langs Wieringen richting de rede van Texel. Maar ook routes vanuit Amsterdam, Hoorn en Kampen gingen richting open zee.

Lichterschipperij

Lichterschipperij was voor de zeevarenden rondom Wieringen een noodzaak. Grote schepen met zware lading gaven een deel van hun lading aan het lichterschip en zo konden deze schepen over de ondiepten varen.

Rondom water

Wieringen is nog steeds begrensd door water. In het zuidwesten door het Amstelmeer, in het zuiden door het Amstelmeerkanaal, in het oosten door de Zuider- of Hofmanshaven, die aansluit op het IJsselmeer en in het Noorden grenst het aan de Waddenzee. Overal wordt het water afgegrensd door dijken. Door de Afsluitdijk is Wieringen verbonden met Friesland. De Amsteldiepdijk, ook wel Korte Afsluitdijk genoemd, verbindt Wieringen met Noord-Holland.

Ooit kon men lopend van Wieringen naar Texel. Je moest dan een klein riviertje over het Maresdeop-(moerasdiep) oversteken. Later werd het Het Marsdiep, het zeegat tussen Den Helder en Texel. In de 10e eeuw werd Texla, deel van Texel nu, door de zee losgemaakt van Noord-Holland. Er zijn nog veel overeenkomsten te vinden op beide eilanden. Wieringers en Texelaren kunnen het over het algemeen goed met elkaar vinden. Op visserijdagen in Den Oever zie je Texelaren en andersom. Zowel Wieringen als Texel zijn vanuit de IJstijd gevormd. De Hoge Berg op Texel en de hoge delen van Wieringen zijn daar overblijfselen van. Dit waren de gletsjers die keileemruggen vormden in het landschap.

De visserij werd een belangrijke bron van inkomsten voor Wieringen. Er werd gevist op haring, ansjovis, paling en garnalen. Den Oever is (2021) de grootste aanvoerhaven van garnalen. Opvallend is dat de garnalen zoeter smaken, dat komt door de Afsluitdijk. De sluizen zorgen voor zoet en zout water wisselingen en dat proef je terug in de garnaal.

De wiervisserij was tot 1930 heel belangrijk. Het werd gebruikt voor isolatie, om dijken te verzwaren en ook als strooisel in de stal. Door schimmelziekten verdween het wier. De werkzaamheden aan de Zuiderzeewerken, die rond dezelfde tijd plaatsvonden, veranderden het watermilieu. Wierschuren werden gebouwd om wier te bewaren, wat dan verkocht werd naar het vaste land voor matrassen en isolatie. In 2022 meldt Rijkswaterstaat de start van een grootschalig zeegrasherstelproject. Het doel is de permanente terugkeer van deze zilte waterplant in de Waddenzee en Zuidwestelijke Delta. Zeegras is een cruciale schakel in het verbeteren en behouden van een gezond mariene ecosysteem. Volgens wetenschappers zijn zeegrasvelden veel efficiënter in koolstofopslag dan de meeste bossen.

Vogelgebied

Door de ligging aan zee is Wieringen de trekroute naar het hoge noorden vanuit het verre zuiden. De vogels kunnen een lange pauze nemen om te foerageren voor de grote overtocht. Ook komen er vogels speciaal om hier te overwinteren zoals de rotgans. De vele wadvogels, wulpen, rosse grutto’s, scholeksters, zwarte ruiters en tureluurs, gebruiken de weilanden op de hoge delen en de buitendijkse gebieden als vluchtgebied bij hoogwater. Er broeden daar ook veel vogels. Buitendijks zijn er twee kwelders: het Normerven en het Wad bij Den Oever. Dit zijn goede vogel uitkijkpunten. Ook op Wieringen is het belangrijk om te werken aan een natuur inclusieve landbouw en hierbij verder te werken aan de natuurbescherming op Wieringen. Het behoud van oud grasland, de tuinwallen, kwelders en alles wat Wieringen zo bijzonder maakt.

De Wieringer rotgans

De Wieringer rotgans staat voor trouw en waakzaamheid. Waar anders vind je een standbeeld, een gemeentevlag en het gemeentewapen zo prominent van deze vogels. Er zijn ook nog eens veel bewoners met de naam Rotgans. Het beeld is in 1982 ontworpen door Theo Mulder en heeft jaren in het gemeentehuis van Wieringen gestaan. De vijftien ganzen stonden symbool voor de dertien raadsleden, de burgemeester en de gemeentesecretaris. Het beeld is naar de Hoofdstraat verplaatst toen Wieringen bij Hollands Kroon hoorde. Rotganzen leven op de buitendijkse schorren en slikken om gras en zeekraal te eten en gaan dan weer naar het zoete binnenwater om te drinken. In de wintermaanden is de rotgans ook op Wieringen te vinden. Ze kennen hier alle woalkes en krochtjes. Begin oktober arriveren ze uit het koude noorden. De zwartbuikrotgans vliegt van Siberië naar Wieringen om hier te overwinteren. Als het voorjaar wordt, gaan ze weer noordelijker.

Een tuunwal is een van plaggen gemaakte afscheiding tussen twee percelen, ontstaan in de 17e en 18e eeuw. Tuunwallen zie je ook op Texel. Er zijn inmiddels weer een aantal tuunwallen aangelegd, om zo het kleinschalige landschap terug te brengen.

Woalkes en dorpen
Een woalkes is een van plaggen gemaakte afscheiding tussen twee percelen, ontstaan in de 17e en 18e eeuw. Woalkes zie je ook op Texel. Daar heten ze tuunwallen. Er zijn inmiddels weer een aantal woalkes aangelegd, om zo het kleinschalige landschap terug te brengen.

Op de hoge wal van west naar oost zijn de oudste dorpjes: Westerland, Hippolytushoef, Stroe, Oosterland en Den Oever te vinden. Er zijn ook nog kleine buurtschappen zoals onder andere De Haukes. Het landschap heeft hoogtes en laagtes, die zie je onderweg goed door de kronkelweggetjes, zoals de Gemeenelandsweg die Smerp en Oosterland, die buurschappen verbindt. Een mooie verborgen hoogte is bijvoorbeeld Westerland. Vanuit hier is het Wad en Texel te zien.

De naam Wieringen is waarschijnlijk afgeleid van het oud-friese woord wîr, dat betekend hoogte of heuvel. Wieringen is al veel ouder dan het eiland Wieringen, het heette toen Wiron. Stadsrechten kreeg Wieringen in 1432. En zoals de laatste Burgemeester van Wieringen Marjan van Kampen- Nouwen schrijft in de inleiding van het Wieringer kookboek: afscheid en nieuw begin. Wieringen ging van een zelfstandige gemeente naar een nieuwe gemeente Hollands Kroon in 2012, samen met Anna Paulowna, Niedorp en de Wieringermeer en daarbij nog vele buurtschappen.

Dit themaverhaal is gemaakt in het kader van programma ‘Waddengastronomie versterkt Werelderfgoedbeleving’. Het Waddenfonds maakt het programma mogelijk met een financiële bijdrage. De provincies Noord-Holland, Fryslân en Groningen co-financieren het project en ook projectpartners NHL Stenden, Stichting Waddengroep/ondernemers leveren een eigen bijdrage.

Wieringen een eiland vol geschiedenis

Categorieën